Hannah Arendt , Duits-joodse filosofe
(Hannover 1906 – New York 1975)
Arendt is een politiek filosoof en of er belangstelling voor haar werk is, hangt af van de actualiteit van de vraag : “wat is politiek, wat is het politieke?”.
Dit is in onze tijd zeker het geval. Amerikaanse politiek met een verschijnsel als Trump. Het verschijnsel “nepnieuws”. Staten waar na de val van het communisme democratie langzaam afglijdt naar totalitaire regimes. De polarisatie van meningen in ons land. Het vluchtelingen-probleem. Het probleem van het kwaad. Ook verschijnen er nog steeds Nederlandse vertalingen van haar werken en studies over haar filosofie. Dat is niet voor niets want we kunnen veel van haar leren.
In haar werken bestrijkt ze een breed gebied van de politieke filosofie, en zoals ze zelf zegt ook van de geschiedenis filosofie. Van onderzoek naar politieke structuren tot onderzoek naar sociale verbanden en samenleven tussen mensen en abstracte vragen zoals naar verantwoordelijkheid en oordeel. Ze onderzoekt de diepere laag onder en achter de politieke actualiteit van verleden en heden en ze begint bij het goed waarnemen van concrete situaties.
Arendt is niet bang om controversiële uitspraken te doen. Goed te zien in de speelfilm waar Dickey ons op attent maakte. Veel rond de Holocaust is niet bespreekbaar, dat had ik me nooit zo gerealiseerd. Als ik A. goed begrijp moet alles bespreekbaar zijn, dat is een voorwaarde voor een gezonde politieke samenleving. Geen uniformiteit maar een pluraliteit van meningen. Vorm zelf je mening, morele oordeel en breng die naar buiten ook al gaat die tegen de gangbare mening in. Sta voor je mening.
Ze stelt de vraag hoe is het mogelijk dat een democratie van individuele rechten verloren gaat en een totalitair regime ontstaat, hoe kan het kwaad zich zo eenvoudig manifesteren. Ze onderzoekt dit zowel aan de hand van Nazi-Duitsland als van bolsjewistisch-Rusland.
Wat zij aansnijdt vind ik best confronterend. Ook ik leef in een “massamaatschappij”, laat ik me genoeg horen, het is gemakkelijker en rustiger om met de stroom mee te gaan en mijn hoofd niet boven het maaiveld uit te steken. Het “radicale kwaad” is overal, ook in mijn omgeving.
Arendt heeft zich ingezet voort het vluchtelingenprobleem, dat is er niet alleen in mijn tijd, maar ook bv. naar WOI. Arendt geeft aan dat “de rechten van de mens” alleen bestaan voor mensen die binnen een staat wonen. Val je niet onder een staat, ben je vluchteling, stateloos dan gelden ze niet voor jou. Alleen staten kunnen ze handhaven. Dat heb ik me nooit zo gerealiseerd en dat vind ik een groot onrecht.
Dan “de banaliteit”van het kwaad, een begrip dat Arendt heeft geïntroduceerd. Controversieel weer. Dan ga ik me afvragen wat is het kwaad? Dan heb ik zeker wat aan datgene wat Arendt hierover zegt in een essay bundel: Verantwoordelijkheid en oordeel. Zij zegt: “Ons morele oordeelsvermogen – nadenken en oordelen over goed en kwaad – is het enige dat ons beschermt tegen totalitair kwaad. Als we dat opgeven gooien we onze menselijkheid te grabbel. In een totalitaire dictatuur gebeurt precies dat: mensen slagen er niet meer in om tot een moreel oordeel te komen, verliezen hun motivatie tot verzet en gehoorzamen de heersende autoriteiten”. Dan zegt ze: “Volwassenen die de bevelen van een autoritaire leider opvolgen, zijn niet gehoorzaam, maar medeplichtig”. Ook: ”Menselijk is niet hetzelfde als 'goed'. Er is nl. menselijke slechtheid. De neiging om al wat menselijk is te waarderen en wat slecht is buiten de mens te plaatsen maakt ons blind voor het specifieke soort kwaad dat mensen in overvloed pleegden in de 20ste eeuw: totalitarisme”.
In het essay: 'Collectieve verantwoordelijkheid' maakt ze onderscheid tussen schuld en verantwoordelijkheid. Er bestaat collectieve verantwoordelijkheid, maar geen collectieve schuld. Schuld betreft het individu, het is moreel en juridisch van aard. Verantwoordelijkheid kun je delen met de gemeenschap en betreft de wereld. Het is politiek van aard.
Arendt verheldert zo subtiele onderscheiden en dat vind ik boeiend en daar heb ik wat aan.
Blijft mijn vraag, als ik in een totalitaire staat leef, hoe zal het mij vergaan, word ik een dissident of is mijn angst zo groot dat ik gehoorzaam en medeplichtig word.
Ik verheug me op ons gesprek rond de filosofie van Hannah Arendt.
Amarens